logo

► iTaukeiNa TLTBNa Tauyavu ni Matabose

Na Tauyavu ni Matabose

history.JPGNai Talanoa Lekaleka ni Tauyavu

Na Matabose ni Qele Maroroi e a tauyavutaki ena tinikaciwa vasagavulu (1940) ka yavutaki ena lawatu na “Native Land Trust Act 1940”. E daumaka meda na kila taumada eso nai tukutuku makawa me baleta na noda qele me rawa ni matata kina vei keda na kena tauyavutaki na Matabose ni Qele Maroroi.

Ena gauna e a soli kina ko Viti ki Peritania ena 1874, e sa vuqa sara na wekada mai vanua tani era sa mai vakatawana tu eso na veitiki ni qele vakaitaukei. Oqo e vakavu mai na nodra veidinadinati na turaga bale kei ira na vavalagi era dau bisinisitaka na dri. Ia ni oti ga na kena mai sainitaki na veidinadinati ni sa soli ko Viti ki Peritania, sa mai tarova kece na veivoli ni qele vakaoqo na Kovana ena gauna oya, o Sir Arthur Gordon.

Ena 1876, e a tauyavutaki e dua na komiti ena veiliutaki nei Victor Williamson me vaqaqai ira era sa mai taukena tiko na veitiki ni qele vakaitaukei. E vuqa sara vei ira e a sega ni vakadonui na nodra taukena na qele, ka so talega vei ira e vakalailaitaki sobu na vanua se na qele era taukena. Ena gauna vata oya, esa kovuti talega kina e rauta ni 400 na udolu na eka ni qele vakaitaukei me sa qele ni matanitu. E dua nai wase levu ni qele oqo e vakayagataki ena tabana ni teitei. Ena 1880, esa vakadinadinataki ni gadrevi me vakaivolataki na qele taucoko era taukena na kawa i-taukei. Ka tiko talega e dua na ulu ni veiliutaki me qarava na kena raici vakavinaka nai yalayala ni qele vakakina na wali ni veiletitaki ni qele. E mani tauyavutaki kina ena 1880 na “Native Land & Fisheries Commission” (NLFC) ka sa vakatokai tiko na “iTaukei Land & Fisheries Commission” TLFC) ena gauna oqo, me vakadeuca ka vakasokumuna eso nai tukutuku me baleti ira na kawa itaukei kei na nodra qele. Ena gauna vata oqo, e vaqaqacotaki kina e dua na gaunisala ni tauri lisi, oya ena kena rawa ni vakayagataki na qele ena loma ni 21 na yabaki. Na veidinadinati oqo e rau vakaitavi ga kina nai taukei ni qele kei koya e gadreva me lisitaka na qele. Ena dua na gauna lekaleka, mai na 1905 kina 1909, e a vakatabui vakadua tu na kena volitaki na qele vakaitaukei. Ia ena gauna sa mai siro sobu kina nai vakarau ni veivoli ni yasi, ka ra sa biuta na vavalagi na teitei, era sa mai sotava na dredre ena vuku ni qele o ira na wekada na Idia. E duidui na nodra gagadre. Era gadreva ga na veitiki ni qele lalai me vakatikori kina na nodra matavuvale ka ra teitei toka kina.

Ni qai yacovi mai nai vakatagedegede oqo, esa dikevi ni:

 

  • Kerei ni lisi esa rui sau levu ka tara bi toka vei ira era gadreva na lisi.
  • O ira na wekada na Idia era sa digitaka ga na tiki ni qele vivinaka mera lisitaka taumada ka na vakavuna na lutu sobu ni bulabula ni qele ni oti na nodra vakayagataka.

Sa mani pasitaki kina e dua na lawa (Native Lease Ordinance) ena 1916 ka vakarota me soli kece na qele e gadrevi me lisitaki kina matanitu. Na matanitu ena qai qarava na lisi ni qele ena vukudra nai taukei ni qele. Na balavu ni lisi ena 21 na yabaki ka rawa ni na tosoi tale me 10 na yabaki kevaka e gadrevi.

Na Leqa ni Qele e Viti

Na lawa oqo e sega ni walia rawa na dredre, ka ni o ira na wekada na Idia era se sasaga ga vakataki ira mera veitalanoataka ga kei ira nai taukei ni qele na nodra gagadre ni ra gadreva na qele vinaka ni teitei. Sa qai vakavuna e dua na dredre levu ena vuku ni kena sa toso tale tikoga na veivakatoroicaketaki ena noda vanua me vaka na:

 
  1. Kena biu laivi na “indenture system” se na veidinadinati era mai vakacakacakataki kina na wekada na Idia. Oqo sa vakavuna mera sa wili me lewenivanua e Viti ka sa tubu cake kina na gadrevi ni qele ni teitei.
  2. Veivakayaloqaqataki ni matanitu kei na “Colonia Sugar Refining” vei ira na wekada na Idia me ra sa tauyavu ena noda vanua ka mera dau teitei vakauasivi mera kena dau ena tei dovu.  
  3. Kena sa tubu tiko vakatotolo nai wiliwili ni lewenivanu vei keda na kawa itaukei ka vaka kina vei ira na wekada na Idia.

Na Nodra Vakatutu nai Taukei ni Qele
 
  1. Ena lawa ka a buli oqo ena 1916, era gadrevi kina nai taukei ni qele mera sauma lesu e dua nai lavo vei ira nai taukei ni lisi ena gauna e sa mai cava kina na nodra lisi mei vakavinavinaka ni veika vinaka esa mai qaravi ena nodra tiki ni qele. Ia oqo e lavaka toka e dua nai lavo levu.
  2. Eso vei ira nai taukei era sa gagadre talega me gaunisala ni nodra rawa i lavo na teitei (commercial farming).
  3. Era sa gadreva talega mera maroroya na nodra qele me baleti ira kei na nodra kawa.


E levu sara na veitalanoataki ni qele ena veiyabaki wavolita na 1930 ena Bose levu Vakaturaga, ena veikorokoro kei na veitikotiko, ka vakakina ena veitabana ni matanitu. Era veitalanoa kina na mata ni matanitu kei ira na Turaga bale mera dikeva e dua na gaunisala era na qaravi vakamatau kina nai taukei ni qele ka vaka kina o ira nai taukei ni lisi. Ka dua e vaqaqacotaka sara na veitalanoa oqo na turaga talai sa bale, o Ratu Sir Lala Sukuna. Ena 1936, e sa navuci kina ena Bose levu Vakaturaga, ni qele kece era sega ni vakayagataka nai taukei ni qele, me dolavi kina matanitu me vakayacora kina na veika ni veivakatoroicaketaki.

Na veitalanoa kei navunavuci oqo esa mai vakavotukanataki ena tauyavutaki ni Matabose ni Qele Maroroi NLTB ena 1940.

Nai Talanoa Lekaleka ni Tauyavu

Na Matabose ni Qele Maroroi e a tauyavutaki ena tinikaciwa vasagavulu (1940) ka yavutaki ena lawatu na “Native Land Trust Act 1940”. E daumaka meda na kila taumada eso nai tukutuku makawa me baleta na noda qele me rawa ni matata kina vei keda na kena tauyavutaki na Matabose ni Qele Maroroi.

Ena gauna e a soli kina ko Viti ki Peritania ena 1874, e sa vuqa sara na wekada mai vanua tani era sa mai vakatawana tu eso na veitiki ni qele vakaitaukei. Oqo e vakavu mai na nodra veidinadinati na turaga bale kei ira na vavalagi era dau bisinisitaka na dri. Ia ni oti ga na kena mai sainitaki na veidinadinati ni sa soli ko Viti ki Peritania, sa mai tarova kece na veivoli ni qele vakaoqo na Kovana ena gauna oya, o Sir Arthur Gordon.

Ena 1876, e a tauyavutaki e dua na komiti ena veiliutaki nei Victor Williamson me vaqaqai ira era sa mai taukena tiko na veitiki ni qele vakaitaukei. E vuqa sara vei ira e a sega ni vakadonui na nodra taukena na qele, ka so talega vei ira e vakalailaitaki sobu na vanua se na qele era taukena. Ena gauna vata oya, esa kovuti talega kina e rauta ni 400 na udolu na eka ni qele vakaitaukei me sa qele ni matanitu. E dua nai wase levu ni qele oqo e vakayagataki ena tabana ni teitei. Ena 1880, esa vakadinadinataki ni gadrevi me vakaivolataki na qele taucoko era taukena na kawa i-taukei. Ka tiko talega e dua na ulu ni veiliutaki me qarava na kena raici vakavinaka nai yalayala ni qele vakakina na wali ni veiletitaki ni qele. E mani tauyavutaki kina ena 1880 na “Native Land & Fisheries Commission” (NLFC) ka sa vakatokai tiko na “iTaukei Land & Fisheries Commission” TLFC) ena gauna oqo, me vakadeuca ka vakasokumuna eso nai tukutuku me baleti ira na kawa itaukei kei na nodra qele. Ena gauna vata oqo, e vaqaqacotaki kina e dua na gaunisala ni tauri lisi, oya ena kena rawa ni vakayagataki na qele ena loma ni 21 na yabaki. Na veidinadinati oqo e rau vakaitavi ga kina nai taukei ni qele kei koya e gadrava me lisitaka na qele. Ena dua na gauna lekaleka, mai na 1905 kina 1909, e a vakatabui vakadua tu na kena volitaki na qele vakaitaukei. Ia ena gauna sa mai siro sobu kina nai vakarau ni veivoli ni yasi, ka ra sa biuta na vavalagi na teitei, era sa mai sotava na dredre ena vuku ni qele o ira na wekada na Idia. E duidui na nodra gagadre. Era gadreva ga na veitiki ni qele lalai me vakatikori kina na nodra matavuvale ka ra teitei toka kina.

Ni qai yacovi mai nai vakatagedegede oqo, esa dikevi ni:

 

  • Kerei ni lisi esa rui sau levu ka tara bi toka vei ira era gadreva na lisi.
  • O ira na wekada na Idia era sa digitaka ga na tiki ni qele vivinaka mera lisitaka taumada ka na vakavuna na lutu sobu ni bulabula ni qele ni oti na nodra vakayagataka.

Sa mani pasitaki kina e dua na lawa (Native Lease Ordinance) ena 1916 ka vakarota me soli kece na qele e gadrevi me lisitaki kina matanitu. Na matanitu ena qai qarava na lisi ni qele ena vukudra nai taukei ni qele. Na balavu ni lisi ena 21 na yabaki ka rawa ni na tosoi tale me 10 na yabaki kevaka e gadrevi.

Na Leqa ni Qele e Viti

Na lawa oqo e sega ni walia rawa na dredre, ka ni o ira na wekada na Idia era se sasaga ga vakataki ira mera veitalanoataka ga kei ira nai taukei ni qele na nodra gagadre ni ra gadreva na qele vinaka ni teitei. Sa qai vakavuna e dua na dredre levu ena vuku ni kena sa toso tale tikoga na veivakatoroicaketaki ena noda vanua me vaka na:

 
  1. Kena biu laivi na “indenture system” se na veidinadinati era mai vakacakacakataki kina na wekada na Idia. Oqo sa vakavuna mera sa wili me lewenivanua e Viti ka sa tubu cake kina na gadrevi ni qele ni teitei.
  2. Veivakayaloqaqataki ni matanitu kei na “Colonia Sugar Refining” vei ira na wekada na Idia me ra sa tauyavu ena noda vanua ka mera dau teitei vakauasivi mera kena dau ena tei dovu.  
  3. Kena sa tubu tiko vakatotolo nai wiliwili ni lewenivanu vei keda na kawa itaukei ka vaka kina vei ira na wekada na Idia.

Na Nodra Vakatutu nai Taukei ni Qele
 
  1. Ena lawa ka a buli oqo ena 1916, era gadrevi kina nai taukei ni qele mera sauma lesu e dua nai lavo vei ira nai taukei ni lisi ena gauna e sa mai cava kina na nodra lisi mei vakavinavinaka ni veika vinaka esa mai qaravi ena nodra tiki ni qele. Ia oqo e lavaka toka e dua nai lavo levu.
  2. Eso vei ira nai taukei era sa gagadre talega me gaunisala ni nodra rawa i lavo na teitei (commercial farming).
  3. Era sa gadreva talega mera maroroya na nodra qele me baleti ira kei na nodra kawa.


E levu sara na veitalanoataki ni qele ena veiyabaki wavolita na 1930 ena Bose levu Vakaturaga, ena veikorokoro kei na veitikotiko, ka vakakina ena veitabana ni matanitu. Era veitalanoa kina na mata ni matanitu kei ira na Turaga bale mera dikeva e dua na gaunisala era na qaravi vakamatau kina nai taukei ni qele ka vaka kina o ira nai taukei ni lisi. Ka dua e vaqaqacotaka sara na veitalanoa oqo na turaga talai sa bale, o Ratu Sir Lala Sukuna. Ena 1936, e sa navuci kina ena Bose levu Vakaturaga, ni qele kece era sega ni vakayagataka nai taukei ni qele, me dolavi kina matanitu me vakayacora kina na veika ni veivakatoroicaketaki.

Na veitalanoa kei navunavuci oqo esa mai vakavotukanataki ena tauyavutaki ni Matabose ni Qele Maroroi NLTB ena 1940.



 

Head Office

Social Online