E Dua nai Soqosoqo e Vakalawataki
Na Matabose (TLTB) e tauyavutaki ena 1940 me vakatulewataka ka qarava na qele vakaitaukei ena vukudra nai taukei ni qele, se ra lewe ni Yavusa, Mataqali se Tokatoka.
E qarava talega na kena lisi se vakalaisenitaki na qele vakaitaukei. Na Matabose e qarava nai wase ni qele levu duadua, ka uasivi duadua na veiqaravi e vakarautaka me baleta na qele e Viti. E vakarawarataka na kena rawati na qele kei nai yau e rawa mai kina me tarai cake kina na bula veimaliwai kei na bula vakailavo. E i naki levu duadua ni nona tauyavutaki oya, me taqomaka na nodra dodonu nai taukei ni qele ka cokonaka na vakailavotaki ni veivakatoroicaketaki ni veika me baleta na qele. E cakava oqo me vinaka kina o Viti raraba, vakauasivi na nodra vinaka nai taukei ni qele.
Ena gauna e liu, rauta na 1880, e rauta ni 87 na pasede na qele vakaitaukei e esa vakalawataka oti tu na matanitu vakoloni. Na veimataqali qele tale e tiko oya na qele vakamatanitu, qele voli vakadua kei na qele ena yanuyanu o Rotuma ka ratou wasea na vo ni pasede ni qele e Viti.
Me vakamatatataki ni qele oqo e sega ni rawa ni volitaki me voli vakadua. Ena dau suka lesu tikoga vei ira nai taukei ni qele. Nai tavi ni Matabose ka veivakaroti kina na
iTaukei Land Trust Act oya:
“Na vakatulewataki ni qele vakaitaukei e sa soli vakatabakidua kina Matabose ka na qarava na Matabose mera vinaka kina nai taukei ni qele vakaitaukei”.
Na Uto ni Veiqaravi
- Me vakatulewataka ka qarava na soli ni lisi kei na laiseni;
- Me kumuna ka veivotayaka nai lavo lisi;
- Me veivakadeitaki ni tiko na qele e maroroi tiko mera vakayagataka na kenai taukei;
- Me vakatulewataka ka qarava na qele ni mataqali ka ra sa kawaboko na lewena;
- Me raica matua ni muri tiko na veika e veidinadinatitaki ena soli ni lisi kei na laiseni.
Na TLTB ena Gauna Oqo
Ena gauna oqo, e rauta ni 91 na pasede na qele vakaitaukei e Viti. Ia e dua nai ka va (1/4) walega e lisitaki tiko.
Ena gauna oqo, e sa marautaka tiko na Matabose nai lavo levu e 70 na milioni e dau kumuna tiko ena veiyabaki mai na lisitaki ni qele kei na kena vakayagataki ena veika tale eso.
E yavutaki na nona rawa ka na Matabose, mai na matalia ni vica na kenai tukutuku:
- E vuravura taucoko, o koya e duatani taudua na nona qarava na qele vakaitaukei.
- E dua nai soqosoqo vakabisinisi e vakalawataki ka Dauniyau talega ni qele kei ira na kenai taukei.
- O koya taudua ga na Matabose e se tauyavutaki mai ena gauna vakoloni ka se bula tiko ena gauna oqo. Mai na 1940, kina gauna e mai tu vakai koya kina o Viti ka yacova sara mai na siga nikua.
Me vaka ni toso cake tikoga na veika e kilai tani kina o Viti, ka vakilai sara oqo ena tabana ni saravanua, tabana ni teitei, kei na vakaduri bisinisi, esa namaki talega ni na rabailevu sara na gadrevi ni kena vakayagataki na qele.
Na matanitu esa cakava tiko na veika kece e rawa ni cakava me vakagalalataka e levu na tiki ni qele, me rawa ni vakayagataki ena veika e yaga kina bula raraba ka sa tiko na Matabose me vukei ira na via vakaduri bisinisi kei ira talega nai taukei ni qele me rawa kina na bula toro cake vei keda kece sara.