Na Taqomaki ni Noda Vuravura

Vosa ni Yalayala me Baleta na Taqomaki ni Vanua

E neitou gagadre me keitou na vakarautaka tikoga na veika yaga kina veitikotiko enai valavala ni neitiou veiqaravi me rawati tikoga kina na bula savasava, bula taqomaki, rairai totoka kei na vuavuai vinaka ena veitikotiko kei na vanua raraba.

Na Veiveisau ni Draki

“Me yacova na gauna e sa na qai duavata kina o vuravura ena kena sagai me wali na bolebole levu duadua ni noda taba ni gauna, eda kila vakavinaka nida se na kalouca tikoga na lewe ni vanua ena Pasifika,” vakaraitaka o Frank Bainimarama, na Peresitedi ni COP 23 kei na Prime Minister ni noda vanua.
O Viti, me vakataki ira ga na wekada ena Pasifika, e lailai sara na cagi ca e biuta mai Vuravura, ia, e levu sara na veika raravisa e sotava ena vuku ni veiveisau ni draki. Me vaka e tukuna na “Fiji’s National Climate Change Policy”, ni na qai cava na cenijuri oqo, sa na toso cake sara vakatotolo nai yalayala ni waitui e vuravura. Mai na yabaki 1993, nai yalayala ni waitui e Viti esa tubu cake tikoga ena 6 na milimita ena veiyabaki, ka oqo, e sivia na kena e namaki e vuravura taucoko. Na toso cake ni yalayala ni wai oqo, esa vakavuna kina me sa sega ni tawani eso na noda veitikotiko. Na noda veisiga ni mataka ena vakatautaki ena noda sabaya na veiveisau ni draki, nikua.

Na Vakayagataki Qele Vinaka

O Viti e taurivaka tiko na “Land Conservation and Improvement Act” ka rabailevu sara na veika e tukuna me baleta na vakayagataki vakavinaka ni qele. Na kena sega ni rokovi na lawatu oqo ena rawa ni vakavuna na nona vakayalia e dua na taukei ni lisi se dua na dau teitei na nona qele lisi. Na vakayagataki vakavinaka ni qele e dua na tikina bibi e toqai ena “Agriculture Landlord and Tenant Act” (ALTA), o koya e vakalawataka na lisitaki ni qele vakayagataki ena teitei. Na Matabose (TLTB) e sega ni dau solia na nona veivakadonui ki vua e dua na dau teitei e gadreva me lisi ena dua na tiki ni qele ka sa kilai tu ni na sega ni rawa kina e dua na tubu vinaka, se na kuria ga na vakacacani ni qele.
Na Matabose e tokona na tabana ni teitei ka yalodina ena tutaki ni kena lewai vakamatau, ka vakakina na veivakatoroicaketaki ena veikoro vakaviti. Na cakacaka oqo e vakavotukanataki ena 3 na yavu oqo:
 

1. Maroroi ni Yau Bula kei na REDD+

E rui ka bibi na kena maroroi na veikau loa e vakavolivolita na vanua ni teitei. Ni maroroi na qele, e kenai balebale me maroroi mai na veika e rawa ni vakacacana. Ena tikina oqo, na vakacaca e rawa ni vakayacora na tamata ena nona veisautaka na qele ka vakavolivolita tu na veikau me vanua ni teitei.
 
E dina ga ni levu vei keda e vakaduiduitaki rau na vanua veikau kei na vanua ni teitei, ia e rau veiwekani voleka sara na vanua ruarua oqo. E rui bibi na kena maroroi na veikau e vakavolivolita nai teitei baleta ni o ira na veika bula era bula ena vanua e rua oqo era veimaliwai ka ra veinuitaki vakataki ira. O ira na manumanu e rawa nira dau dewa vanua baleta ena vakatau tiko eso na nodra draki ni bula ena duidui vanua ruarua oqo.
 
Na lawa e vakarautaka na matanitu me baleta na REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation in Developing Countries) e a vakarautaki ena vakanananu ni veiveisau ni draki, salavata kei na veika e tuvana na matanitu me baleta na kena taqomaki na veivakatoroicaketaki e vakayacori ena vanua veikau. E rauta ni 56 na pasede ni qele e Viti e se veikau tu ga ka rauta ni 90 na pasede ni veikau oqo e tiko ena qele vakaitaukei ka ra taukena nai taukei. Ni dua na veivakatoroicaketaki ena vakayacori ena dua na vanua veikau, ena rawa ni rabailevu sara na kena revurevu. E vaqaqacotaki talega na cakacaka ni tei kau me vaka ni cau talega o koya ena bula vakailavo ni matanitu.
 
Na porokaramu oqo, na REDD+ e Viti, e muria e dua nai walewale vou. E vakatovolei taumada ena so na vanua ni bera ni qai yaco me dua na ka e vakaitavi kina o Viti raraba. Esa vakayacori taumada tiko e Emalu mai Navosa kei Vinuvia mai Vanua Levu. E dua talega na cakacaka ni tei kau esa vakayacori tiko mai na yasana o Ra ka vaka talega kina mai Drawa mai Vanua Levu. E namaki me ratou na qai solia na nodratou i tukutuku me rawa ni yavutaki kina na “National REDD+ Strategy”.    
  

	Conservation Location	Area	Lease or Program Owners
1	Sovi Basin (Naitasiri & Namosi)	25,000 hectare	National Trust of Fiji & Conservation   International (CI)
2	Drawa (Macuata)	5,000 hectare	Live & Learn Environmental Education ( LLEE)
3	Wainunu (Bua)	2,000 hectare	World Conservation Society (WCS)
4	Emalu (Navosa)	5,000 hectare	REDD+
5	Taveuni (proposed National Park)	-	National Trust & Natures Fiji /   Mareqeti Viti

 

2. Vakabulai ni Livaliva

​Na Matabose e dau vakaitavi talega ena vakabula livaliva (Earth Hour) e dau vakayacori tiko ena veiyabaki. Ia me kenai kuri, e dau bokoca kece na cina ka sega ni gadrevi, ena nona vei vale ni volavola kece sara mai na vaimama ni 12 kina veimama ni 1 ena veibogi me dau tokona na kena vakatakilai tiko ni veiveisau ni draki.
 

3. Mroroi ni Kau Vakaitaukei

Na Matabose esa tauyavutaka oti e 4 na vanua e maroroi kina na kau eda kilai tani kina nai taukei. E 2 mai Lautoka, dua mai Ra ka dua mai Naitasiri (Colo-i-Suva) ka ra sa vakatokai tiko na TLTB Native Tree Reserve.